Ein arbeidsmann og ein fjellmann
Ein arbeidsmann og ein fjellmann er ein artikkel som Hallvard Eldhuset skreiv i Fædrelandsvennen i 1946. Artikkelen blei difor skriven rett etter andre verdskrig og Hallvard var da 32 år. Denne mannen som det er fortalt om var Gjermund Olavson Kile (1864-1953). Gjermund var då 82 år og blei 89 år etter eit ekstremt arbeidsliv. Hallvard var mykje på heia frå han var gjetargut i 1920 åra til etter krigen og deltok i heieslåtten spesielt i Årdalen som ein kan lese litt om i artikkelen Han døydde under Steinen. Det var nok mange ivrige arbeidskarar på heiane i denne perioden, men spesielt denne arbeidskaren frå Vestre Kile har gjort sterkt inntrykk på han og som han har skildra så levande i denne avisartikkelen.
Supplement til artikkelen
Vestre Kile (Kile (Bygland)) er ein heiegard i Bygland kommune der det budde folk til 1972. I 1891 blei bnr. 1 delt og Gjermund Olavson Kile overtok bnr. 3. Han gifta seg i 1896 med Margit Taraldsdotter Rysstad (1871-1934). Dei fekk 8 born og yngste mann i flokken Eivind Gjermundson Kile (1911-1973) overtok etter far sin og blei den siste som budde på Kile, heilt til 1972. Biletet på sida om Eivind er teke i 1970.
Gjermund var dyktig til å timre. I Bygland gard og ætt bind III står det at Eivind Danielson Ose (1892-1971) (Stor-Eivind) har skrive om Gjermund og bror hans Nils at dei var makelaust gode timbermenner, dei kunne felle stokkane i hop so tett at dei trong ikkje anten mose eller vatt imellom når dei rektig gjorde seg føre. Hallvard fortel i artikkelen at Gjermund bygde Grøssæstemmen, så då måtte det vere veldig tett mellom stokkane i stem kara. Stem plankene som blei sette i utlaupet blei skorne på saga i Kvernhusfossen mellom Kilsvatn og Vånarosen. Sjå også om dette i artikkelen Gardefjellet naturreservat.
Der er tre bruk på Vestre Kile og tidleg på 1900-talet blei det mange born her, så difor blei det halde skule her. I skuleåret 1914-15 var der 19 skuleborn. Kristian Stubseid frå Austad heldt skule her frå 1918 til midt i 1930-åra. Kile blei også eit populært turmål og på 1960-talet hadde skuleklassar frå Bygland skiturar til Kile. Hallvard Eldhuset hadde turar med framhaldskulen på Bygland og Ånund Eldhuset fortel at han var med ein gong Hallvard Frøysnes hadde skitur med storskulen i Åraksbø. Då var bror til kona hans Harald Moi og Åsulv K. Haugetveit (1914-1989) med som støtte.
Bilete 1 viser eit kart som viser vegen (svart heiltrekt kurve) frå Lidtveit til Vestre Kile og vidare til Kvipt i Birtedalen. Avstanden frå Lidtveit til Kile er rundt 13 km og vidare til Kvipt er rundt 6 km. Denne ruta blei i mange år merka med raude T-ar av Arendal og Oppland turistforening (AOT), men ikkje dei 25 siste åra. Vegen blir no lite brukt og er mange stader vanskeleg å fylgje. Kartet har også markeringar (B 3 - B 6) der Bilete 3-6 er tekne. Kartet viser at Vestre Kile ligg like ved fylkesgrensa mellom Aust-Agder og Telemark som går langs midten på Grøssæ. Austre Kile ligg på austsida av Birtevatn.
Bilete 2 viser Gjermund Olavson Kile (1864-1953) og kona Margit Taraldsdotter Rysstad (1871-1934).
Bilete 3 viser bygningane i 1974 på bnr. 3, markering B 3 i Bilete 1. På denne tida er det ingen fastbuande lenger og ingen som har slege graset rundt huset. Gjermund bygde på huset tidleg på 1900-talet slik dei ser ut på biletet. Øvste delen av uthuset er svært gamalt medan den nedste delen blei bygd i 1930-åra. Det blei også bygd stolpehus som er mellom huset og løa og eldhus som ein skimtar bak våningshuset. Kristian Stubseid var lærar på Kile fra 1918 til midt på 30-talet. Skuleromet var rundt på alle bruka, men då eldhuset blei bygd heldt dei til der. Legg merke til telefonleiinga som går over tunet. Folk sa at Eivind tala frykteleg høgt i telefonen.
Bilete 4 viser brukara etter brua over Hovassåni nedanfor Hovassdammen, B 4 på kartet i Bilete 1. Her gjekk heievegen frå bilvegen på Lidtveit til Vestre Kile. Folk frå Åraksbø sendte kyrne til Kile i ein periode der Eivind Gjermundson tok seg av stellet. Da måtte kyrne gå over brua. Ånund Eldhuset hugsar at Knut Tarjeison Nordenå (1911-1982) i Åraksbø ein gong kom med ei kyr som absolutt ikkje ville gå over brua. Då måtte han gå ned til Lidtveit att og opp langs elva på andre sida. Vegen vidare frå Vestre Kile til Kvipt gjekk langs ruta som er teikna på kartet i Bilete 1.
Bilete 5 viser scooterspor over Grøssæ i påska 2019, B 5 på kartet i Bilete 1. Her køyrer dei som skal frå Birtedalen til Vestre Kile når det er scooterføre. Eivind Gjermundson fekk scooter i 1960-åra, så då blei han mykje meir mobil i vinterhalvåret. Ein kan sjå Bragenesfjellet og Gardefjellet på andre sida av vatnet. Dette området høyrer til Gardefjellet naturreservat.
Bilete 6 viser korleis utsikten er over Birtedalen frå Kvipteskardet i påska 2019, B 6 på kartet i Bilete 1. Kvipt er ikkje synleg, men ligg i nordenden av Kviptetjørna som er nærast heilt til venstre i biletet. Det var på Kvipt Gjermund leigde ein gard som det er fortalt om i artikkelen. Det store vatnet heiter Birtevatnet.
Kjelder
- Basert på opplysningar frå Knut Eldhuset (1958)
- Reidar Vollen, Bygland gard og ætt, bind III, utgjeve av Bygland kommune, 2005, s. 752, 763, 787-790.
Ein arbeidsmann og ein fjellmann
Skrive av Hallvard Eldhuset i 1946
Her i landet kliv skogen opp mot fjellet. Nokre tre har fått plassen øvst, åleine. Det er vernetrea. Dei må møte maktene frå fjellet, vinden, snøen og stormen i fritt velde. I stutte sumrar må dei samle den fatige næringa med trott som aldri tryt. Dei veks seint —- mest ikkje —- så andre får vakse. Dei må tole det ingen andre greier —- så dei andre kan leve og skyte lange skot.
Vernskogen har eigenskapar som skogane nedanfor ikkje har. Eit vernetre vert ein knudret stokk, ein krypling, jamsides dei lange det har stadi vern for.
Så er det i folkeskogen og i dette landet. Nokre lyt bu øvst mot fjellet og vinden eller yst mot havet og bylgjene, bægje og stride så dei innafor og nedanfor kan leve lognt og rikt.
Slik kjem tankane når eg skal drage opp biletet av Gjermund Kile. Han er vernetre.
Gjeng du ein vinterdag til Hovatn, kan han skjote uventa ut or heia, på ski. Han er eitt med heia, ber ho med seg. Alt dette fylgjer mannen: Kvite skyer av rjupe og snø, kvit hei og lynggrå knaus, grålyng, ringlande bjørkeris og lauv, bjølletinkl og åglitr, bekkesong og orrekurl, bu og berg, slåtte og myr, svidande vinternatt med fugleaugo som sloknar, ljos sumarnatt med auresprett. —- Møter du han ein fager dag, glefser han kvikt or seg: «Godt føre! Ja-ja-ja.» Er det skare, hålke og stupbratt, glefser han endå kvikkare: «Her var stygt her. —- Ja-ja-javisst —ja.» Mellom tunge tette tre stryk han mot dalen med ein veldig ryggsekk. Neste dag møter du han i Kr. sand, Arendal eller Valle. Han kjenner alle, er kjend av alle.
Han er som ørna: Frå bustaden mellom fjell gjer ho drjuge svingar vida i verda. Om ho er gamal, er styrken ung å sjå i vengeslaget. Gjermund bur mellom ørneheimar. —- —-
Om han er 82 år, greier han ennå 2 mils heieveg til dals, men siste haust nekta huslyden hans han å gå åleine. «Dei er redde eg kan døy», seier Gjermund.
Han er fødd 6. august 1864 på Vestre Kile. Garden ligg omlag 700 m over havet på heia mellom Setesdal og Fyresdal. Grå, bergut hei ris rundt omkring med bjørkeli og myr stigande frå vatn og elv. Elv susar både austan- og vestanfor garden, Grønåne og Kilsåne. Store fjellvatn ligg rundt: Grøssæ, Topsæ og Straumsfjorden. Her renner fisk, og i liene gror gras. Kanhende her er armt, men Gjermund har gjort seg rik. Han har vorte konge over hei, fugl og fisk.
Men så har det kravt ein nærpå 80 år lang arbeidsdag, berre avbroten av få men gode nattetimar i svevn. Det er eit livsverk, veldig i tid og rom på ein norsk fjellgard. «Der hev ingen vekt meg om morgonen», seier Gjermund. «Nei-nei-nei».
Frå Fyresdal i aust til Setesdal i vest, frå Valleheiane i nord til Tovdalsmarka i sør har han gjengi på fot og ski, køyrt og trafsa kvar veg og stig, kvart vatn, kvar li og lægd, i all slags ver, til alle årstider —- med ein veldg sekk. Hundradvis «matlass» har han bori, køyrt og kløvja til Kile og hundradvis sekker fugl og fisk frå Kile. Tusental fugl har han løyst or snora. Utan tvil kan ein rekne over 50000 rjuper og orrfugl. Einskilde år fekk han 1500, einskilde dagar 60.
Borneflokken vaks. Før han drog i snareheia stelte han skoa for dei små. Likevel var han ved snarene så tidleg at han løyste fugl or snorene i blaffet frå ei fyrstikke. Vart dagen for stutt til heimferd, låg han i ei stølsbu. Han har vori einsleg gjest i mange av buene vida rundt Kile. Eit par brødskiver, ein skvett kaffi og 3-4 timar svevn var nok i alle røynetak.
Sume av dagsverka hans er overmennesklege. Han henta eingong eit «matlass» frå Hovatn omlag ei mil frå Kile. « Då eg kom med lasset så eg såg Kile, ljosna det. -Ja-ja-ja.» Same dagen gjekk han miler i Straumsheia og «samla fugl». I mørkret kom han til Kile. «Det var tungt opp jordet. Eg sjangla noko då eg kom inn», fortalde han. —- Medan han hogg last i Årdalen øvste luten av Tovdal, skaut han orrar morgon og kveld når andre røda eller sov i bua.
Som vernegrana har han lært å hjelpe seg sjølv. Beste karakteristikken i den lei om folk på Kile har han gjeve: «Der hev aldri vore jordmor på Kile.» Sjeldan har Gjermund vore gjest hjå doktoren. Han laut likevel dit ein dag i sumar ein gong han datt av «timra» og braut nokre sidebein. «Det gjorde vondt. -Ja-ja-ja.»
Der andre stod fast fann han råd. Han hadde leigt med seg ein mann til å køyre mjøl til Kile. Ein stad stengde ein veldig skavl vegen. Kjørekaren ville gå frå lasset. «Vent nå», sa Gjermund, batt eit taug i ein mjølsekk, feste det i hesteselen då han hadde leid hesten ein omveg oppå skavlen. Så slepa han opp sekk for sekk. —- Tidleg ein vår på djup snø flutte han til Kile frå Kvipt, ein gard han hadde leigt. Alt skulle med. Oppover mot det bratte Kvipteskardet gjekk «kjeddingjæ og sauen». Komen opp i skardet sette han «kjeddingjæ» (kjerringa) saman med sauene opp i ein pråm (liten båt) han køyrde på slede. «Der hadde dei kupe -Ja-ja-ja.» Han laut køyre kyrne og. Han kvelvde sleden mot ku sida, batt fast og kvelvde sleden på rett kjøl att. «Det gjekk godt. -Ja-ja-ja.»
På mang ei fiskar-, handels- eller fugleferd rakk han ikkje heim til kvelds. Ei kald haustnatt fekk han og ein av sønene mørkblå himmelen til tak. «Men me låg godt mellom tvo eldar eg gjorde. -Ja-ja-ja.
Bøker kunne knapt røme det fårar, vanskar og kniper han har berga seg or på dei tusen ferder frå Kile med fugl, fisk, skinn, sylv og buskap og til Kile med mat og klede.
Han selde, bytte og handla. Så dreiv han garden og slo myrane. Kl. 2 om natta var han på slåtta. Attåt dette har han vori tømmerhoggar, bygningsmann og dambyggjar. Grøssæstemmen har han bygt, buer og fleire hus.
Livssoga hans er ein salme om det trugne slitet som lite set spor fordi det har til oppgåve å halda livsfronten i Noreg mot fjelløyda og villmarka. Livsverket hans er prisen den må betale som viljug lever der andre berre ynskjer å reke turist. For slike står heimen åt Gjermund open —- for alle «som over fjell har fari.»
I all si ferd har han vernegrana si tolsemd og smånøgd. Når bygdene kokar i politisk vrøvl krav og klagemål, då arbeider Gjermund. Han klagar aldri, er aldri «kleint i lag», gjev aldri opp. Han rødar, ustanseleg, men orda hans er utan den vonde brodden. Sjølv gjer han mykje og krev lite. Ingen har sagt ja så mange gonger som han. I nær 80 år har han hengt 2—3 «ja» etter annakvar setning han har sagt. —- Etter timelange røder hadde han og ein mann på Møy i Setesdal tala seg tome. Men berre mannen såg på Gjermund sa munnen hans «Ja-ja-ja.»
Han er eit einaste «ja» til livet og morgonen, eit ja til det hardsette slitet og dei store byrdene, eit ja til dei hjartelause krav i utkanten av folkeskogen. Fjellet kjenner han: «Du fær lite fugl der du ikkje er kjend. -Ja-ja-ja.»
Om han er gamal, er han ennå kvikk. Me unner han mange gode morgonar endå.
Men eitt er visst: Den dagen han ikkje lenger trafsar i fjellet, då står frendane hans, dei skjeggute vernetrea, i stur undring mot den harde heia og spør: «Kva har hendt?»