Hornnes stasjon (artikkel)
Hornnes stasjon er eit kapittel i boka Barndomsminne frå Hornnesbygda, skrive av Nils Dåsvatn. Boka vart utgjeve av Evje og Hornnes Sogelag i juni 2016. Ho er å få kjøpt på Norli Evje. Kapittelet er attgjeve slik det står i boka, med godkjenning frå forfattaren. Lenkene i denne elektroniske utgåva er lagt til i ettertid.
Hornnes stasjon
Eg blei født i Voilestø skulehus i 1929. Men i 1935 flytta me til Farmo, ein kilometer nærare stasjonen. Stasjonsbygda var i 1930- og 1940-åra eit livleg sentrum. Stasjonen var utan tvil den mest sentrale staden i kommunen. Heile bygda var avhengige av Setesdalsbanen. Skulle ein ut og reise, måtte ein ta toget. Posten og alle varer til bygda blei frakta med jernbanen. Alt som skulle sendes, gjekk same vegen. Kvar dag gjekk det minst tre tog kvar veg.
Men det var og mange andre verksemder i denne delen av bygda. Lars Ljosland hadde starta trevarefabrikk nær stasjonen. Lars var ein driftig kar og ein stor original som sette farge på stasjonsbygda. Bedriften gjekk godt, og det var jamt fire-fem mann i arbeid i verkstaden. Lars var ein allsidig kar. Han var ein stor humorist, og han spelde fele. Kvar dag måtte han ha seg ein tur på Samvirkelaget, og der kjøpte han noko han kalla «svisko». Det var skråtobakk, og han likte når jentene på butikken kom med tobakken når han ba om svisko. Han dreiv og som frisør. «Ska du vere fin, eller ska du vere på moten?», kunne han spør ein kunde. Ein gong skulle han blåse hår vekk frå nakken på ein lektor. Han var uheldig og mista ei skrå ned i nakken. Men både kunden og Lars tok det med godt humør. Ingen kunne bli sint på Lars. Han var eit syn når han kom ruslande på sine filttøfler på veg til stasjonen eller samvirkelaget.
Ikkje langt frå stasjonen låg det eit sagbruk. Jon Hornnes eigde det, men i 1943 blei han arrestert av tyskerane, og broren Trygve måtte overta. Hornnes-saga var ein grei arbeidsplass. Me gutungane fekk arbeid med ved og tønnestav. For mange av oss blei det vår første arbeidsplass. Seinare overtok Grunde Hornnes saga, og etter kvart blei det heilårs drift, og det er den einaste bedriften frå 1940-åra som framleis er i drift. Nå er det Olav, son til Grunde som driv.
Litt ovenfor saga låg Bakeriet. Det var Gunnar Abusdal og kona Gjertrud som starta bakeriet. Gjertrud ekspederte i butikken, og der kunne vi få kjøpt verdens beste tebrød og boller.Dei påsto at det hende Gjertrud hadde merke etter mjølete hender på ryggen når ho hadde henta noko i bakeriet. Det var då dei var nygifte. Seinare overtok Olav Lund bakeriet og svigerinna hans Tulli, butikken. Olav Lund døydde i 1943. Den siste bakaren var Anders Nilson eller Anders Bakar som han var kjendt som.
Eit steinkast frå bakeriet låg Samvirkelaget. Der rådde Karl Mersland grunnen i ein mannsalder. Han var ein ekte mandalitt. Me hermde etter han. «Nei, det har vi dessverre ikke, men æ venter en sådan». Eller: «Sånter vil ikke pappa høre». Det var når Harry Jonny hadde brukt eit litt sterkt uttrykk. Mersland var eit ja-menneske. Han ville hjelpe alle og sto på – seint og tidleg. Eg hugser at han sovna på kveldsmøtene i Voilestø. Men det var ikkje rart med ein stri jobb og stor familie, fem barn.
Rett over vegen låg bokhandelen. Der heldt Olav E. Risdal til. Han var og ein særprega person. Han var fødd på Risdal, og tok det namnet for ikkje å bli forveksla med ein annan Olav Kallhovd. Risdal var ein allsidig kar. Han sette opp sagbruk, dreiv ei tid landhandel, bygde og dreiv hotell, før han opna bokhandelen. Han var og ein flink hardingfelespelar og tok i mot mange kjende spelemenn i huset sitt. Når spelemennene kom på besøk, hende det at han stengde butikken; då skulle det vere fest.
Mellom stasjonen og hotellet låg postkontoret. Etter krigen blei postkontoret flytt frå stasjonen til Liestøls hus. Gunhild Nordgaard heitte den nye postopnaren som kom frå Moi i Bygland. At ho skulle bli svigermor til vår son, tenkte me ikkje på i 1947. Gunhild var postopnar i 40 år, og ho var likt av alle.
Stasjonen som møteplass
Kan eg få gå på stasjonen? Det var eit vanleg spørsmål i min barndom. Det var teikn på at klokka nærma seg halv sju. Då kom kveldstoget med avisa, og det gav høve til å treffe mange folk. Det var litt av ein gjeng som under påskot av at dei skulle hente Fevennen, møtte opp i god tid før toget kom. Me ungane møtte opp for å treffe kvarandre, men og for å sjå og høyre på dei folka som var der, og sjå kven som kom med toget.
Alf Halland og Åsmund Hasseldal kom til fots ganske tidleg, og dei kom kvar dag. Alf var kyrkjetenar og gravar. Han hadde artium. Han var flink, men klagde ofte over at det var uråd å skaffe pengar til vidare utdanning. Han var liten av vekst, men hadde godt humør, var glad i born, og me likte å vere saman med han. Me var ofte saman med han i kyrkja og ringde inn jula eller nyttårshelga. Han var full av historier, var glad i svenske filmar og det var alltid god stemning der Alf var til stades.
Åsmund Hasseldal var av utsjånad Alfs motsetning. Han var stor og kraftig, roleg og alltid blid. Eg veit ikkje rektig kva han arbeidde med, men han røykte Golden West. Han imponerte stort når han til jul kjøpte 10 pakker Golden på samvirkelaget.
Knut Bjørgulfsen, eller KB, var ofte på stasjonen. At han var ein kraftkar fekk eg ein gong erfare: Han hadde sett opp nokre «ja-benkar» her og der i bygda. Ein kveld han kom på stasjonen, var han morsk. Einkvan hadde kasta benken i Prestegardssvingen ned i ei steinrøys. Han hadde sett meg på Kjetså tidlegare på dagen, og tenkte vel sitt. Han gjekk rett bort til meg og sa: «Det er best du blir med heim til foreldrene dine». Eg protesterte. Då tok han meg under armen og bar meg heim som ein baby. Eg var 11-12 år og slett ikkje liten av vekst. Eg husar eg låg i armkroken hans og lurde på kva slags fantestrek eg hadde gjort og skulle straffast for. Men då me kom heim og han fortalde om benken, blei eg roleg, for denne gongen var eg uskuldig.
Ein annan fargerik person vil eg og nemne: Jøren Kjetså (Skaret). Jøren var heimvendt amerikaner. Han såg alvorleg og mystisk ut. Han sa ikkje så mykje, men han kunne fortelje litt av kvart. Me lurde på om han mangla evna til å skilje mellom fantasi og røyndom, eller at han heldt oss litt for ap. Kanskje litt av kvart. Han fortalde i fullt alvor dei mest fantastiske historier frå Ville Vesten. Ein gong skulle Jøren og fem andre karar felle eit stort tre med øks. Det var litt av eit tre. Dei reikna med at det ville ta tolv dagar å styve treet. Men, etter seks dagar fall det. Det hadde vore seks mann på den andre sida og, utan at me visste om det, fortalde Jøren. Borgermeisteren i byen der Jøren budde, fylte 50 år. I det høvet hadde han bakt ei stor blautkake som han køyrde rundt i byen med. Folk kunne ta det dei hadde lyst til. «Eg for min del tok ein kubikkfot», sa Jøren Det var interessant å høyre på Jøren; han var vår lokale Munchausen. Han likte store ord. Han heldt seg ikkje på det jamne.
Det var mange andre spesielle personar som kom på stasjonen, meir eller mindre regelmessig. Ottar Frøyså, sportsentusiast, Ådne Tveit, Lars og Gunnar Ljosland, Trygve og Notto Hornnes, Simon Birketveit var mellom dei eg hugsar i farten. Det blei prata og diskutert mykje mellom desse fargerike folka. Samtaleemna varierte i innhold og form; avhengig av kven som var der den kvelden. Språkbruken varierte og. Nokre la ein dempar på uttrykka som blei brukt, andre inspirerte til meir frimodige ytringar.
Så kom toget, ofte for seint, men det var berre greitt, det gav oss betre tid til våre ”sosiale” aktiviteter. Postsekker og pakker blei lossa. Polpakkene blei fjerna først, ingen måtte sjå kven som skulle ha den slags. Eit par personar gjekk som regel av toget. Etter ein bytur hende det i blant at ein eller annan hadde fått litt i toppen. Då blei det litt ekstra moro. Etter eit kvarters tid blei postluka opna, og Torgrim Moseid las opp posten. Det var nesten høgtideleg. Etter kvart som folk fekk avisa, gjekk dei heim kvar til sitt.
Men søndagen på stasjonen var spesiell, særleg sommarstid. Kveldstoget nedover samla då mange folk. Dei som hadde vore heime i helga, skulle på jobb igjen. Nokre følgde dei som skulle reise, men mange kom berre «for å ta ein tur til toget». Mennene sto eller sat på dei mange benkene. Praten gjekk livleg, og dei fleste røykte. Jentene gjekk fram og tilbake på plattforma, ofte arm i arm. Det var kanskje for å vise seg fram, eller berre for å prate. Me gutungane fann på karsstykke eller fantestrek. Me ville og vise oss fram. Me erta nok folk når høvet baud seg. Mobbing var ikkje oppfunnen på den tid, men me kunne kalle og fornærme folk når me trudde oss til.
Stasjonsmeister Torgrim Moseid var ein myndig mann. Men han var grei og real. Men gjekk me for langt eller laga for mykje bråk, kunne han tenne på alle pluggane. Ein gong var eg frekk. På stasjonsveggen sto det eit skilt med denne teksten: «Sykling, kjøring med hest og bil forbudt på plattformen». Ein søndagskveld det var mange folk på stasjonen, tok me skjeltet ned. Me festa det bak på sykkelen min, og eg sykla fram og tilbake på plattforma. Då blei Torgrim sinna. Han kom ut, reiv skjeltet av sykkelen og slo det av full kraft over ryggen min. Det gjorde ikkje særleg vondt, og eg skjønte han så vel, det var ein naturleg reaksjon. Men eg høyrde seinare at han hadde ledd godt av påfunnet. Det var ikkje meir moro og spenning enn det ein fann på sjøl.
Ved doen på stasjonen sto det eit høgt epletre med kvinsure eple. Me kalla dei «dasseple». På haustparten var det stor stas når me kunne få knabba eit eple eller to. Dei smakte fælt, men det er rart med «forboden frukt». Elles prøvde me å haike med toget. Me sto på stigebrettet på den siste vogna, og hoppa av når farten blei stor nok. Det hende me blei tatt på fersken, og då blei det kjeft.
Søndagskveldane om sommaren var det eit heilt spesielt festleg innslag. Det var Einar Kjetså som kom med isvogna si. Me var ofte med på heile prosessen. Me henta is på Hornnestangen i ei jordhole full av sagespon. Så drog me iskinna og laga vaniljeis. Løna var ein is. Einar hadde sjølv laga isvogna. Den gjekk på barnevognshjul og var gulmåla. Han tok ti øre for små isar og 25 for store. Pengane la han i ein sigarkasse. Som oftast hadde me ikkje pengar, men du verden kor godt den isen smakte. Eg hugsar at eg misunte ein kamerat som fekk 30 øre til is ein slik kveld. Tenk om ein eingong kunne bli så rik at ein kunne kjøpe ein is kvar dag. Gutedraum. Dette var litt om kveldstoget, avishenting, persontrafikk osv. på stasjonen. Men det hende mykje meir der i krigstida og rett etter. Mest all varetransport, transport av tømmer, ved, props og stav gjekk med toget. Hornnes stasjon var ein livleg arbeidsplass.
Stasjonen som arbeidsplass
Det var eit yrande liv på Hornnes stasjon under krigen og dei første åra etter. All langtransport på den tida gjekk med jernbanen. Varene til butikkane kom med Setesdalsbanen. Tømmer, pålar til lysmaster, tønnestav, ved m.m. blei sendt med toget. Dette gjorde at det var stor trafikk til og fra stasjonen. På stasjonen var det og postkontor, og det var to-tre postmenn som henta post kvar dag, eller annan kvar dag. Det meste av lasting og lossing skjedde med handmakt, så det var behov for mykje arbeidskraft. Det var alltid arbeidsgjengar i aktivitet på ein eller annan måte.
Vedlikehald av line og stasjonsområdet tok Notto og Åsmund Kjetså seg av. Dei hadde ofte ekstra mannskap med seg. Spesielt når det var store snømengder om vinteren, kunne det vere innkalt 15-20 mann. Snøskuffa var einaste redskap. Det var også ekstra folk med når det var vedkapping på stasjonen. På stasjonen styrde Torgrim Moseid med stø hand. Han hadde med seg ein telegrafist og ofte ein betjent i staben. Det var stor aktivitet frå morgon til kveld. Varetransporten var stor. Det var eit stort pakkhus på stasjonen. Der hadde butikkane sine faste plassar. Samvirkelaget hadde den største plassen, Torgeir G. Abusdal eit hjørne, og dei andre plassar etter behov. Det var god orden i pakkhuset. Varer til butikkar og andre kom i godsvogner som blei sett inn på eit sidespor ved pakkhuset. Vognene blei tømt ved hjelp av traller. Butikkane henta varene på forskjellig vis. Samvirkelaget som låg nær stasjonen, brukte handkjerre eller bil. Torvald Vegusdal køyrde varene til butikken i Dåsnes med hest. Arbeid med varetransport var ofte eit slit. Det var som regel 50 kg i sekkene, og skulle ein lempe for mange av desse, var det viktig å ha god teknikk og sterk rygg.
Stasjonsområdet blei brukt som lagerplass. Det var ting som skulle sendes med toget som blei plassert der. Kapasiteten var ikkje så stor at den kunne ta unna alt etter kvart. Under krigen var det naturleg nok stort vedforbruk. Stasjonsområdet var i perioder nesten overfylt av vedlag. Mykje av veden kom frå bygda, men det kom og ved frå bygdene omkring. Det var mange underlege bilar og sjåfører som kom med veden. Bilane var litt av kvart. Men berre dei sveiv og kunne frakte ved, var det ingen kontroll. Mange gjekk på vedgass, andre hadde ein liten bensinkvote.
Som gutungar var me ivrige etter å få noko å gjere. Best likte me når me kunne bli med ein eller annan bil og lesse og losse. Alt skjedde med handkraft, så me likte best når det var lang køyring. Det verste var når me blei med på stavhun-køyring frå Hornnes-saga til bakeriet, det blei bare lessing. Stavkøyring frå saga til stasjonen, var heller ikkje populært. Men ein tur oppover Dåsvannsdalen eller til Åseral etter ved, sette me pris på. Det sette og sjåførane pris på, for det var mykje arbeid å lesse tre mål ved på ein lastebil. Me koste oss, og var det fint ver og ikkje for kaldt, fekk me lov til å sitje på lasset, og det var stor stas. Særleg var det gildt når me fekk oss ein Åseralstur. Eg hugsar fleire av sjåførane. Knut Reiersdal, Artur Kaddeberg, Torgrim Håvorstad er namn eg kjem i hug.
Bilane var ikkje så rare. Eg hugsar godt Knut Reiesdals bil. Tennigsnøkkelen var broten av, den eine halvdelen hang i ei skoreim, men han fekk på tenninga, for resten av nøkkelen sat inni nøkkelholet. Bilen var nokså gissen og kald, så det hende me fraus. Då sa Knut: «Vent til me kjem til Linddalen». Ganske rektig, då kokte det i motoren rett som det var. Utforbakke slo Knut av motoren for å spare bensin. Men han kom fram med veden. Artur Kaddeberg var populær. Det hende han stoppa og spurde om me ville med «nord og lessa». Han spanderte ofte noko på oss, og det hende me fekk lov til å rote i askebegeret etter småpengar. Det lå ofte tiøringar eller andre småmynter der.
I Hornnes gjekk det fleire lastebilar. Gunleiv Bjørndal, Ånund og Halvor Moi, og ikkje å forgløyme Jørgen Dåsvatn med kjempebilen sin. Han hadde bygd den delvis sjølv. Den hadde 7 gir, men lite bremser, stort lasteplan, og det var nok berre Jørgen som kunne køyre den på ein trygg måte. Men du verden kor gildt det var å vere med Jørgen å køyre ved, sjøl om me måtte med på å lesse seks-sju mål på bilen. Ånund og Halvor var solide sjåførar. Dei hadde og leigesjåførar, og eg hugsar eit par svært godt. Finn Moseid var ein meister til å køyre. Me ville gjerne vere med han, og han ville og gjene ha oss med, for han likte betre å køyre enn å lesse. Finn var god til å få fart på dei gamle bilane. Ein bensinbil som me kalte T. Straume, greidde han å få opp i ein fart av 90 km på Evjemoen-sletta. Det var stor stas. Finn likte ikkje bilar som gjekk på vedgass, dei var for daude. Olav Hillestad var ein annan fargerik sjåfør. Det var alltid moro å høyre på han. Han var god til å uttrykke seg med sterke ord og var romslig i sine uttalelsar. Han brukte fantasien i meste laget, tykte me.
Når bilane kom med ved, stav, tømmer eller props, skulle det lastast på jernbanevogner eller lagrast på tomta viss det ikkje var ledige vogner. Lasting på vognene skjedde manuelt, og det blei mange arbeidsplassar. Det var stort sett faste gjengar som arbeidde der. Props var smått tommer som skulle brukast til støtte i kolgruvene i Sør-Europa, høyrde me. Det var Bjarne Ås på Øvre Dåsvatn som dreiv stort i props. Han hadde ein fast arbeidsgjeng som tende 15 kr dagen, 1,87 pr. time. Det var fleire horndølar som arbeidde på tomta.
Men den eg hugsar best og som gjorde mykje av seg, var Gustav Gabrielsen. Han var frå Tjørve på Lista, men gift med ei dame frå Hornnes. Han var skjeløygd; augene pekte i alle retningar. Han var livleg og prata med alle. Han hadde to gutar, Gard og Asbjørn, og dei var om lag like gamle. Dei var livlege, så Gustav sa det var full jobb å få dei til å holde fred med kvarandre. Det gjekk ofte hardt for seg, og han betrudde oss at når det var på det verste, var det berre eit middel som var 100% effektivt for å få fred. Han tok ut gebisset. «Då løbe dei til hver sin kant», sa han. Gustav var den einaste mannen i bygda som hadde lov til å bere haglegevær under krigen. Han dreiv med andejakt på Lista, men så tok tyskerane huset hans, og han måtte flytte. Dei tok ikkje frå han bereløyve på hagla, så den tok han med til Hornnes.
Gustav var svært glad i tobakk, og når han var lens togg han og røykte kva han kom over. Han dyrka tobakk sjølv, og ein gong hadde han fått tak i ein tobakksplante dei kalla «bondetobakk». Då han prøvde den, var den så sterk at han ikkje fekk puste. «Troll au, eg trudde eg sku dau», sa han. Det var ikkje så rart at gutane hadde respekt for gebisset hans. Gustav kunne uttrykke seg på ein måte så ein hugsar det i ettertid. Ein dag kom han på arbeid og såg begredeleg ut. «Er det ikkje rektig bra med deg i dag», spurde ein av dei andre. «Nei», svara Gustav, «hove æ fullt av snott, og tobakken smage som lort». Då er det ikkje rare greiene.
I førtiåra var transportvegen for vanleg sagtømmer stort sett elver og vann. Men noko tømmer blei frakta med jernbanen, det var pålar som blei brukt til lysmaster. Det var tungt arbeid for to mann å rulle det grove tømmeret opp på bilen med tilhengar. Lesseapparat fanst ikkje på den tid. Stavgrossisten John Ropstad frå Hægeland hadde ei stor stavbu på stasjonsområdet. Arne Tveit (Ånne) var sjefen i den bua. Han var ein spesiell mann. Noen tykte han var vel økonomisk. Han var nok ein god mann for Ropstad, ingen ting gjekk på slump. Men blei ein kjend med han, var han ein spennande mann. Han var tørrvittig, ein stor diplomat og ein dyktig stavmålar. Han kunne få vimsete gutungar til å gjere skikkeleg arbeid. Bitten og eg hadde jobb i stavbua fleire somrar, og han fekk skikk på oss. Han lærde oss å sortere og platte stav, og han gav oss betaling så vi var nogde. Når me gjekk trøytte i sommarvarmen og la ned arbeidet, var han ein meister til å få oss i gang igjen. Me kunne diskutere akkordar med han, og han var ikkje urimeleg, me kom fram til greie avtalar. Han hadde og godt humør, han sette pris på arbeidet me gjorde, og han stolte på oss.
.jpg)
Eg gjekk i første klasse på gymnaset. Ein dag kom Ånne på besøk: «Kan du tenke deg til å kome bort i stavbua onsdag? Dei skal tilsette fleire stavmålarar. Kunne det ikkje vere greitt med ein sommarjobb?» Eg møtte opp. Me fekk utlevert 200 stav me skulle sortere og måle. Ånne hadde vore ein god læremeister, så eg fekk alt rett. Då lo Ånne og eg blei stavmålar. Eg tende godt på den jobben, for eg platta, sorterte og målte i ein operasjon. I mine augo var Ånne ein staskar.
Det hende og mykje anna på stasjonen i førtiåra. Alt som kom til bygda og alt som skulle sendast ut, blei frakta med Setesdalsbanen. Det er difor rart å sjå dette området i dag. Alt er forandra. Stasjonsbygningen står der, stasleg og velhalden, nå som bolig. Brørne Kjetså som driv med jordbær, har overtatt ein stor del av tomta. Men for ein person som flytta frå bygda i 1950, er stasjonsområdet slik det ligg i dag, ukjend land. Heldigvis er stasjonsbygningen i gode hender.