Då ungguten Knut omkom under høykøyring på heia
Då ungguten Knut omkom under høykøyring på heia er den første av 5 artiklar som Hallvard Eldhuset skreiv i Fædrelandsvennen i 1971 om slitet si soga i Åraksbøheiane. Knut Eldhuset (1958) kontakta Fædrelandsvennen på 2000 talet og ville få kopi av artiklane. Svaret var at dei hadde stroke med i ein brann i Fædrelandsvennen sine bygg. Heldigvis blei avisutklippa funne på loftet i Eldhuset bnr. 5. Dette er den fyrste av dei 5 artiklane.
Supplement til artikkelen
I artikkelen som fylgjer fortel Hallvard om då morbror hans omkom i ei ulykke under høykøyring på Åraksheia i 10. Januar 1901. Mor til Hallvard Eldhuset heitte Jorånd Halvorsdotter Eldhuset (1880-1956). Far hennar heitte Halvor Sigurdson Rysstad (1835-1915) som var gift to gonger. I fyrste ekteskap var han gift med Tone Halvorsdotter Helle (1841-1878) og hadde 8 barn. I andre ekteskap var han gift med Jorunn Knutsdotter Nomeland (1842-1933) og dei hadde tre barn, Jorånd (1880-1956) , Knut (1881-1901) og Tone (1883-1964). Ei av jentene i fyrste ekteskapet heitte Gunnbjørg (1872-1904) som er gome til Olav G. Nordgarden , Gunnar (1944) og Bjarne Nordgarden i Åraksbø. Denne Knut som omkom var altså bror til Knut Eldhuset (1958) si gome og halvbror til Bjarne si gome. I forteljinga blir mor til Knut omtala, altså Jorunn Knutsdotter Nomeland (1842-1933).
Det var Torstein Tomasson Haugen (1893-1983) ) som fortalde dramaet til Hallvard Eldhuset om då ungguten Knut, som altså var onkel til Hallvard, omkom på heia. Knut Eldhuset (1958) er oppkalla etter Knut som omkom. Det var også Torstein som oppdaga Topsæ stokkebåten i 1921. Tarald Torsteinson Haugen (1877- 1956) som skulle køyre i lag med Knut på heia var onkel til Torstein. Torstein er gofa til Marie Knutsdotter Berdalen (1971) som driv Nordre Haugen (Bygland gnr. 30) bnr. 3 saman med Arild Bue (1965). Mor til Marie var Ragnhild Haugen Berdalen.
I artikkelen er det tale om den siste auren som døyr. I 1970 åra begynte auren i heievatna å døy ut på grunn av sur nedbør frå Europa. Nokre vatn blei heilt fisketome, men auren i Topsæ og Årdalsåna overlevde sidan vatnet her var ekstra kalkhaldig. Snøen var ganske mørk til tider, det var mogleg å sjå mørke snølag som kom av kolstøv i nedbøren.
På Bilete 1 ser vi Steane innafor Jotjørna der Knut skal ha henta høy. Den vesle bua stod der nok ikkje då han var der.
Bilete 2 viser Rastesteinen der Knut skal ha omkome ikkje langt unna.
Bilete 3 viser bua i Grytingskardet som tilhøyrer gnr. 30 Nordre Haugen bnr. 3. Biletet er teke i 1974 før Årdalsvegen kom i lia til venstre for vatna som heiter Buarosen og Heimre Grunnevatn. Vætingstjørna kan så vidt skimtast til venstre for det høge fjellet som er Rysefjell. Rastesteinen ligg oppe i lia til venstre for Vætingstjørna.
Bilete 4 Pilegrimnuten er fjelltoppen til høgre og Mjaltehomrista er toppen til venstre i biletet. Grytingskardet kan ein sjå midt oppe i lia mellom dei to toppane.
Bilete 5 viser ei teikning som Jan O Henriksen laga til artikkelen i Fædrelandsvennen i 1971.
Kjelder
- Basert på opplysningar frå Knut Eldhuset (1958)
- Reidar Vollen, Bygland gard og ætt, bind V, utgjeve av Bygland kommune, 2008, s.400-405, s. 563-570
- norgeskart.no
Då ungguten Knut omkom under høykøyring på heia
Som ein pyramide løfter Rastesteinen den grå, kvasse toppen sin over risskog og låge furekroner på vasskilet mellom Setesdal og Tovdal, ei snau mils veg frå Åraksbø. Steinen har fått namnet sitt, fordi her rasta, kvilde dei oftast, alle dei som traska her i århundrad for å skaffa det naudsynte foret til dyr som skranta og småsvalt i vårknipa. Ikkje berre dei levande kvilde her. Nær steinen finn ein seks ”lik-kviler”. I eldre tider var alle på stølane, gamle og unge. Det hende at einkvan fall frå. Den mødesame ferda med han eller ho som skulle til si siste kvile på Sandnes kyrkjegard, gjekk framom steinen. Dei som bar, la liket på berget, samla høveleg store steinar og la tett inntil kroppen åt den døde, ein litt større under hovudet. Denne rada av steinar lagar omritet av den kroppen som ein gong låg her. Sidan har ingen rørt steinane, korkje naturkrefter eller mannahand. Ei av likkvilene er mindre enn dei andre. Der må ha lege eit barn på 10-12 år. Dei 5 andre har vore vaksne.
Medan nå dusinvis av grå buer rotnar og luter mot lendet att, reiser det seg hytter her og der, vitne om velstand, men framande i landskapet. Medan den gamle garde, som har slite sommar og vinter her i li og lægd, går inn i den store ro, latar solslikkande påske- og sommargjester seg på eit berg, ved eit vatn eller i solveggen. Jegrar eltar i sporet etter hundar med eimande tunge. Dei skyt eller skader det siste levande i den stille fjellheimen. Ingeniørar noterer og mæler, hækne etter kilowatt. Boksar og kartongar sleng i blømande augustlyng eller i ei vik, medan den siste auren døyr.
Elles er her ei talande stille ved Rastesteinen. Ingen sveitt skalle, ingen bøygd, berande rygg dukkar fram mellom bjørkekjerra. Hæljarn og høver sliper ikkje steinane meir. Toflande kutakt, snusande mular som nasar etter smøle og storr høyrest ikkje meir. Men sau er her, tinkl av vemodige bjøller, eller ei velsigna endeløyse av skraml som vert utløyst av strevande fiskarar med berre legger, surrande sneller og tome fiskeposar. Sauene ramlar nedover lia, og skramlen døyr.
Ei stund her ved steinen vekkjer minne om menneske og hende. Stilla kan ikkje halda på løyndomane sine. Eit drama Torstein Haugen har fortalt meg, kjem over meg med slik styrke at dei 70 år som skil i tid, vert borte:
Knut Eldhuset hadde spent hesten føre høysleden heime i tunet. Det hadde så vidt ljosna av dag. Den kvite eimen frå hestenasen dreiv ut i morgonen. Knut skulle til Jotjørna etter høy, men så ung som han var, 19 år, var det best å ha fylgje. Han hadde avtale med Tarald Haugen at dei skulle vera saman. Mora og systera kom ut. ”Du treng då ikkje reisa etter høy i dag”, sa mora. ”Er det ikkje best du er heime i dag ?”. Knut svara berre at han laut verta ferdig med køyringa. Dei fleste andre hadde ikkje att høy i dei heiane.
Tarald kom og dei to hestane tråva i veg. Karane sat på sledane. Nå var det full dag.
Eit par timar etter måtte dei skilja lag på Vætingstjørna. Tarald skulle til Grytingskardet. Dei avtala at den som kom først attende på tjørna, skulle anten setja opp ein buske til teikn på at han hadde passert, eller venta. Truleg ville Knut koma først.
Det bar oppover heia med Knut. Tarald hadde flate vatna å køyra på mest til Grytingskardet, men vegen var lenger.
Knut stod nå ved høystakken på Steane og lesste. Kvart høyfanget av storr og bjønnboke dåma av solskinnsdagar saman med foreldra her på slåtta.
Lasset var ferdig. Det bar heimover. I aust lyfte Pilegrimnuten sin høge, trassige nakke i kvit, heilag ro.
Knut var nå komen på høgste rista. Det halla til dals att. Rastesteinen lyfte sin steingrå syl over det brune bjørkekranglet. Han var som eit monument over alle dei trufaste slitarane som hadde gjort siste reis framom her.
Lasset halla litt. Knut gjekk på feil side. ”Gå alltid på øvre sida av lasset”, hadde faren lært han. Det halla meir. Knut freista så stydja, men foten fann ikkje feste. Snøen gav etter, full som han var av tomrom her i solhallet på denne tid av året. Knut seig — seig djupare. Lasset seig etter —- la seg over han. Det siste Knut må ha sett av den verda, må ha vore Rastesteinen mot Rysefjell. —-
Det var ein stutt strid for livet, ein strid utan fakter og armslag, ordlaus og kjøvd, utan naudrop og redselskrik. Lasset la seg til ro, hesten stod still, trufast som han var. Han venta at herren hans skulle ordna ugreia. Skjækene vreid så vondt. —- Men han fekk venta.
Tarald sat på lasset heimover Grunnevatna. Han halvsov i den gode sola. Vætingstjørna breidde seg ut for han. Knut var ikkje å sjå. Tarald såg seg omkring. Attmed Rastesteinen fekk han auga på hestehovudet gjennom riset. Var noko hendt? I så fall hadde han inga tid å mista. Sin eigen hest kunne han ikkje ta med oppover heia. Men han var snartenkt: Han sprette frå, snudde hestehovudet inn mot lasset og sprette fast hesten att. Litt høy fekk han og.
Knut sin hest stod framleis, rørde seg ikkje. Tarald skunda seg for livet. Før han nådde fram, skjøna han kva her hadde hendt.
Den gongen var det ikkje folketomt i heiane. Andre høykøyrarar kom til, og saman med Tarald lesste dei av halve lasset, fekk det på rett kjøl og lyfte den unge døde oppå. Dei dekte han med sommarangande storr. Tagale gjekk mennene bak lasset heimover. Ferda seig heimover Syrdalen, og det låg sorg over brune vårknuppar.
Då det halve lasset dukka framom løa åt grannen, kom mor åt Knut springande. Ho skjøna det heile før nokon hadde fortalt det. Ho lyfte armane mot himmelen, skreik i ørvæna og seig inn mot lasset.
Ein bleik septemberdag står eg ved Rastesteinen. Det kjem for meg at han er gravsteinen hans Knut , reist av ei kjempehand, gravsteinen åt dei seks døde som har rasta her, gravsteinen åt generasjonar som stridde, sleit og slo her, og som fatige, men meir lukkelege enn nå, bar ætta inn i velstandssamfunnet.
Gult lauv legg seg over dei seks ”gravene”. Eg stoggar litt ved steinen, legg hendene mot lav og mose, og let ei kjensle av skam og skuld siga inn over meg. Det har eg inderleg godt av, veit eg.